Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың Орталық Азия елдері басшыларының Консультативтік кездесуінде сөйлеген сөзі

Құрметті мемлекеттер басшылары!

Құрметті кездесуге қатысушылар!

Ең алдымен, Түрікменстан Президенті құрметті Гурбангулы Мяликгулыевич Бердімұхамедовке қонақжайлық көрсетіп, іс-шараны жоғары деңгейде ұйымдастырғаны үшін шынайы ризашылығымды білдіремін.

Орталық Азия мемлекеттері тәуелсіздігінің 30 жылдығы қарсаңында өтіп жатқан бүгінгі кездесудің символдық мәні зор.

Осы кезеңде біз мемлекет құру ісінде және әлеуметтік-экономикалық даму жолында айтарлықтай табыстарға қол жеткізіп, мәдени-рухани мұрамызды жаңғырттық.

Біз Тәуелсіздіктің алғашқы күндерінен ынтымақтаса дамып келеміз. Бір-біріміздің табысымызға сүйініп, қиын кезеңде өзара қолдау көрсетіп жүрміз.

Солай болуы – заңдылық. Біздің сан ғасырлық тарихымыз және рухани болмысымыз ортақ, салт-дәстүріміз бен әдет-ғұрпымыз да ұқсас.

Аймақтың өзара ықпалдастығына Мемлекеттер басшылары Консультативтік кездесуінің форматы тың серпін беруде.

Нұр-Сұлтан мен Ташкентте өткен саммиттердің нәтижесінде осы ықпалдастық орнықты әрі жүйелі түрде дами түсті, ең бастысы, бұл үдеріс берік қалыптасты.

Аймақтық ынтымақтастықты дамыту ісінде жоғары деңгейдегі сенімге негізделген диалог басты рөл атқарары сөзсіз.

Экономикалық байланыстардың нығая түскенін ерекше атап өткен жөн. Бірлескен кәсіпорындардың саны артып келеді. Өнеркәсіп, энергетика, машина жасау, ауыл шаруашылығы және басқа да салалардағы ірі жобалар іске асырылуда.

Сауда-саттықтағы кедергілер алынып тасталуда. Шекараларда жаңа өткізу бекеттері ашылып, жаңа бағыттар бойынша әуе және теміржол қатынасы іске қосылуда.

Соның нәтижесінде, 2018 жылдан бері өңірдің ішкі саудасы 12 пайызға көбейді.

Бұл ретте, Қазақстанның Орталық Азия мемлекеттерімен тауар айналымы соңғы бес жылда бір жарым есе артып, 4,6 миллиард долларға жетті.

Жүйелі диалог және үйлесімді іс-әрекеттер – ортақ мәселелерді шешудің неғұрлым тиімді әрі баламасыз  жолы.

Қазір әлем елдері күрделі кезеңді бастан өткеріп жатыр.

Жаһандық алпауыттар арасындағы текетірес ушығып, әлемдік экономика құбылып тұр. Өңірлік келіспеушіліктердің шиеленісу қаупі күшейіп, гуманитарлық және экологиялық қатерлер ұлғайып келеді.

Әсіресе, Ауғанстандағы қазіргі ахуал қатты алаңдаушылық туғызуда. Біз бұл елдің халқына бейбітшілік пен тұрақтылық тілейміз.

Коронавирус індеті жағдайды одан сайын күрделендіре түсуде. Әлемдік қауымдастық бұрын-соңды болмаған ауқымда күш-жігерін жұмылдырып жатқанына қарамастан, Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының болжамдары көңіл көншітпейді. Дағдарыс ұзаққа созылатын түрі бар.

Бұл Орталық Азия мемлекеттерінен жаңа кезеңде өңірдің орнықты дамуын қамтамасыз ету үшін бірлесе әрекет жасауды талап етеді.

Халықаралық институттардың (ЮНКТАД, Дүниежүзілік банк) мәліметіне сәйкес, қазіргі уақытта Орталық Азияның ішкі аймақтық тауар айналымы – 6,5 миллиард доллар. Бұл – жалпы әлемдік сауда көлемінің 0,04 пайызы ғана.

Сонымен қатар, аймақ елдерінің өзара саудасы біздің мемлекеттеріміздің жалпы сауда айналымының небәрі 9 пайызына тең.

Біздің экономикалық мүмкіндігімізді және 75 миллиондық тұтынушысы бар ортақ нарығымыздың ауқымын ескерсек, бұл көрсеткіш әлеуетімізге сай емес. Сол себепті Президент Гурбангулы Мяликгулыевич Бердімұхамедовтің аймақтық сауданың қарқынын арттыру мақсатында Іскерлік кеңес құру туралы ұсынысын қолдаймын.

Ортақ мүдделерімізді ескере отырып, осы кезеңде мынадай міндеттерді шешуге баса назар аударған жөн деп санаймын.

Елдеріміз арасындағы сауда-саттықты арттыру және оның ауқымын кеңейтіп, көлемін көбейту үшін жұмысты жандандыру қажет.

Қазақстан Орталық Азия елдеріне жөнелтілетін экспортын 1 миллиард АҚШ долларына дейін ұлғайта алады.

Мұндай мүмкіндік аймақтың басқа да елдерінде бар екеніне сенімдімін.

Біз Орталық Азияның көлік дәліздеріне интеграцияланған тауар өткізудің бірыңғай желісін құруға күш жұмылдыруды ұсынамыз.

Көтерме-тарату және агрологистикалық орталықтардан тұратын бұл жаңа инфрақұрылым тауарларымызды Еуразия экономикалық одағының, ТМД елдерінің және үшінші мемлекеттердің нарығына шығаруға жағдай жасайды. Бұл қадам маусымаралық кезеңде өз нарығымызды ауыл шаруашылығы өнімдерімен қамтамасыз етуге де мүмкіндік береді.

Қазақстан мен Өзбекстан бұл жұмысты табысты атқарып келеді. Біздің шекарамызда «Орталық Азия» халықаралық сауда-экономикалық ынтымақтастық орталығы құрылып жатыр.

Біз трансшекаралық сауда жүргізу үшін дәл осындай алаң құру мәселесін Қырғызстанмен де пысықтап жатырмыз.

Аймақтық экономиканың стратегиялық маңызды салаларына инвестиция тарту үшін күш біріктіруіміз қажет.

Гидроэнергетика, өнеркәсіп, тау-кен, ауыл шаруашылығы, көлік және коммуникация салаларына тартылатын басты инвестициялық жобаларға баса назар аударған жөн.

Инвестицияны құрылымдауға «Астана» халықаралық қаржы орталығы мол мүмкіндік береді.

«Астана» халықаралық қаржы орталығында әлемдік қаржы институттарының озық тәжірибесі мен тың тәсілдер пайдаланылады.

«Астана» халықаралық қаржы орталығы салық, виза және еңбек режіміне қолайлы жағдай жасау арқылы әлемнің 53 мемлекетінен 800-ден астам компания тарта алды. Қаржы орталығының әлеуетін аймақтық инвестициялық хаб ретінде белсенді пайдалануды ұсынамын.

Ұлттық экономиканы инновациялық-цифрлық платформаға көшіру – шын мәнінде, дамудың баламасыз жолы. Қазақстан өнеркәсіп, энергетика, көлік және әлеуметтік саланы цифрландыру, сондай-ақ «ақылды қалаларды» дамыту жобаларын қарқынды жүзеге асырып жатыр.

Біздің елдің қаржы саласында озық технологиялар мен цифрлық шешімдер кеңінен қолданылады.

Мысалы, қазақстандық «Kaspi.kz» қаржы-технологиялық компаниясының тәжірибесі теңдессіз деуге болады.

Осы қаржы ұйымы Лондонның қор биржасына IPO шығарып, Қазақстанда ғана емес, тұтас аймақта құны ең жоғары бұқаралық компания атанды. Оның акцияларының жалпы нарықтық құны 22 миллиард долларға жуықтайды.

Біз, сонымен қатар, мемлекеттік қызмет көрсету саласында мол тәжірибе жинадық. E-gov жүйесі, электрондық құжат айналымы және тағы басқа қызмет түрі – соның айқын дәлелі. Мемлекеттік қызметтердің 90 пайызы цифрлық тәсілмен көрсетіледі.

Біздің IT-индустриямыз белсенді тәжірибе алмасуға және серіктестерге дайын шешімдер ұсынуға ниетті.

Сондықтан мен біздің елдеріміз бен тұтас аймақтың бәсекелік қабілетін арттыру үшін жасанды интеллект, ауқымды мәліметтерді сараптау, интернет-сауда сияқты салаларда бірлескен жобаларды жүзеге асыруды ұсынамын.

Біздің елдеріміз Азия мен Еуропаны байланыстыратын көпір іспетті. Шығыс пен Батысты, Солтүстік пен Оңтүстікті құрлық арқылы жалғайтын ең қысқа жол бізден өтеді.

Қазақстан Транскаспий халықаралық көлік дәлізінің транзиттік әлеуетін біртіндеп дамытып келеді. Сонымен қатар, біз «Қытай – Еуропа – Қытай» трансқұрлықтық бағыттың Қазақстандағы бөлігінің әлеуетін күшейтіп жатырмыз.

Атап айтқанда, 2025 жылға дейін «Достық – Мойынты» теміржол учаскесінің екінші жолы салынып, толықтай электр желісімен жабдықталады. Соның нәтижесінде бұл бағыттың өткізу мүмкіндігі бес есе ұлғаяды. Жобаға 2,2 миллиард АҚШ доллары көлемінде қаржы жұмсалады.

Қазіргі «Қазақстан – Түрікменстан – Иран» теміржолының да мүмкіндігі мол. Біздің мемлекеттеріміз үшін бұл – Парсы шығанағы елдеріне шығатын төте жол.

Жыл сайын аймақтағы жүк тасымалы артып келе жатқандықтан, Трансазия теміржол магистралінің оңтүстік дәлізін дамыту қажеттігі туындап отыр. Мысалы, «Дарбаза – Мақтаарал» теміржол желісі іске қосылса, жүк тасымалының уақыты 1,5 есе қысқарады.

Оңтүстік Азия нарықтарына жол ашатын «Мазари-Шариф – Кабул – Пешавар» теміржол құрылысы жобасының келешегі бар деп есептейміз.

Қазақстан мен Түрікменстан теңіз айлақтарының әлеуеті зор.

Соңғы үш жылдың ішінде Транскаспий бағыты арқылы өтетін контейнерлердің саны 13 есе, тіпті одан да көбейді. Қазақстан Ақтаудағы теңіз айлағында әлемнің жетекші операторларын (Cosco, Maersk, CMA CGM және т.б. компаниялар) тарта отырып, «контейнер хабын» құруды жоспарлап отыр.

Біз аймақ ішінде көлік коммуникациясын дамыту мақсатында өзара тиімді ынтымақтастық орнатуға дайынбыз.

Өзбекстанмен бірге жүзеге асырылатын жаңа жобалар белсенді түрде пысықталып жатыр. Ең алдымен, «Түркістан – Шымкент – Ташкент» бағыты бойынша жоғары жылдамдықпен жүретін пойыздарға арналған теміржол салу мәселесін айтуға болады. Жобаның құны – шамамен 700 миллион АҚШ доллары.

Бұған дейін өзбекстандық серіктестеріміздің Құрық және Ақтау айлақтарына баратын жолын едәуір қысқартқан «Бейнеу – Ақжігіт» автожолын салып бітірген болатынбыз.

«Түрікменбашы – Гарабогаз – Қазақстанның шекарасы» автомагистралінің айтарлықтай әлеуеті бар. Бұл жол Түрікменстанмен арадағы жолаушы және жүк тасымалын арттыруға мүмкіндік береді.

Жалпы, Дүниежүзілік банктің бағалауы бойынша, Орталық Азиядағы көлік коммуникациясының дамуы осы өңірдегі елдердің ішкі жалпы өнімін 15 пайызға арттыруға жағдай жасайды.

Бұл – өте зор мүмкіндік. Сондықтан біз аймақтағы көлік жолдарының өзара байланысын жақсартып, тасымал мүмкіндігін біртіндеп арттыруға жұмылуымыз қажет.

Тұрақты демографиялық өсімді және жаңа қуат көздеріне деген сұраныстың артып келе жатқанын ескерсек, экономиканың энергиялық үнемділігі – аймақтағы елдер үшін барынша өзекті мәселе. Осы міндетті тиімді шешсек, тауарлардың және тұтас салалардың бәсекелік қабілетін арттыра аламыз.

Аймақтағы барлық елдер халықаралық стандарттардың қатаң және жаңа талаптарына бейімделуге тиіс. Ол үшін экономикада терең әрі жүйелі өзгерістер жасап, энергияның жаңа түрлерін дамыту қажет. Қазақстан өз экономикасын карбонсыздандыруға бет алды. Төмен көміртекті дамудың 2050 жылға дейінгі тұжырымдамасы әзірленуде.

Оны жүзеге асыру арқылы Қазақстан 2060 жылға қарай ауаға тарайтын көміртегін барынша азайтып, он жыл ішінде парниктік газ шығаруды 15 пайызға төмендетеді. Сонымен қатар, біз жаңартылатын және баламалы энергия көздерін дамыту үшін белсенді жұмыс жүргізіп жатырмыз.

Қазақстан жалпы энергия өндіру ісінде жаңартылатын қуат көздерінің үлесін 3 пайызға дейін көбейтті. Біздің мақсатымыз – бұл көрсеткішті 2030 жылға қарай 15 пайызға жеткізу.

Энергетика секторын орнықты дамыту үшін инновацияларды жүйелі түрде енгізіп, жаңа технологиялармен жұмыс істеуге қабілетті мамандар даярлау қажет.

Осы мақсатта біз Жаңа энергетикалық құзыреттілік орталығын құрып жатырмыз. Онда осы саладағы жоғары технологиялық инновацияларды қолдану тәжірибесі жинақталатын болады.

Орталық Азия үшін су ресурстарымен қамтамасыз ету, аймақтың био және экожүйесін сақтау – негізгі мәселенің бірі. Біз қазірдің өзінде климаттың жаһандық жылынуының зардабын тартып отырмыз. Өзен-көлдер тартылып, құрғақшылық жайлауда.

Бұл, әсіресе, Сырдария аңғарында ерекше байқалып отыр. Соңғы екі жылдағы суару кезеңінде Шардара бөгеніне келетін су 40 пайызға, Кіші Арал теңізіне құйылатын су 60 пайызға азайып кетті. Трансшекаралық өзендер ресурсын тиімді басқару және озық технологиялық шешімдерді енгізу үшін үйлесімді су саясатын жүргізу маңызды.

Біздің өзара іс-қимылымыз тең дәрежеде пайдалану, тараптардың мүдделерін ескеру, міндеттемелерді толық орындау сияқты қағидаттарға негізделуге тиіс.

Су Орталық Азия елдерінің арасына жік салмауға тиіс, керісінше, оларды біріктіруі керек.

Аймақтағы елдердің жаңа су саясатының маңызды қыры – су ресурстарын бөлу, есепке алу және мониторинг жүргізу жүйесін цифрландыру шаралары.

Қазақстан алдағы бес жылда ұзындығы 3 мың шақырымға жуықтайтын 119 су арнасын цифрландыруды жоспарлап отыр.

Бұл жобалар іске асырылса, екі миллиард текше метрге дейінгі суды үнемдеуге мүмкіндік туады.

Суды үнемдеу біздің елдеріміздің арасында ашық және сенімді диалог болуына ықпал етеді, сондай-ақ ирригация, гидроэнергетика және қоршаған ортаны қорғау мәселелері бойынша барлық мемлекеттің мүдделерін ескеруге септігін тигізеді.

Біз 1998 жылы қабылданған Сырдария өзенінің су-энергетикалық ресурсын пайдалану жөніндегі келісім аясындағы ынтымақтастықты қайта жандандырған жөн деп есептейміз.

Осы мақсатта вице-министрлер деңгейінде арнайы жұмыс тобын құруды ұсынамыз. Бұл топ экономиканың барлық салаларындағы қажеттіліктерді ескере отырып, өзара тиімді шешімдер әзірлей алады.

Сонымен бірге Орталық Азиядағы Халықаралық су-энергетикалық концорциумын құру мәселесін қайта көтеруге болады. Концорциум аймақтағы барлық елдердің гидроэнергетика, ирригация және экология салаларындағы мүдделерін үйлестіруге мүмкіндік береді.

Халықаралық Аралды құтқару қорының ұйымдық құрылымын және шарттық-құқықтық базасын жетілдіру жөніндегі аймақтық жұмыс тобының жұмысын жандандыру маңызды. Соның аясында жоғарыда аталған мәселелерді талқылау жоспарланған.

Коронавирус індеті кезінде біздің халықтарымыз бірлік пен өзара көмектің үлгісін көрсетті.

Қазақстан бауырлас мемлекеттерге достық пен өзара тілектестік рухында жан-жақты көмек көрсетіп келеді және мұндай жәрдем болашақта да жалғасын табады. Біз жинаған тәжірибемізді және ғылыми-зерттеу саласындағы жетістіктерімізді бөлісуге дайынбыз.

Түрікменстан Президентінің Вирусология және эпидемиология орталығын құру туралы ұсынысын қолдаймыз. Шын мәнінде, осы салада ғылыми ынтымақтастықты күшейтуіміз қажет.

Қазақстан тиімді және, ең бастысы, қауіпсіз вакцина жасап шығарған алғашқы он елдің қатарына кірді.

Жақында қазақ вакцинасы Қырғызстанға жіберілді. Ресейдің «Спутник-V» вакцинасын өндіру жұмысы да жолға қойылды.

Мен БҰҰ Бас Ассамблеясының 75-ші сессиясында Биологиялық қауіпсіздік жөнінде халықаралық агенттік құру туралы ұсыныс айттым.  Болашақта бұл құрылым биологиялық қауіп-қатердің алдын алуға және қауіпті аурулар туралы мәліметтер алмасуға септігін тигізер еді.

Баршамыз үшін аса маңызды осы бастаманы бірлесіп ілгерілетуді ұсынамын. Бұл ұсынысқа жаһандық алпауыт мемлекеттер оң көзқарас танытып отыр.

Бүгінгі таңда бәріміздің ортақ мекеніміз – Орталық Азияның тағдыры шешіліп жатыр.

Терроризм, діни экстремизм, есірткі тасымалы, трансұлттық қылмыс сияқты сын-қатерлер әлі де бар. Осы проблемалар біздің елдеріміздің орнықты дамуына тікелей немесе жанама түрде әсер етіп отыр.

Сондықтан бір-бірімізбен қажетсіз бәсекелестікке жол бермей, бірлігімізді нығайта түсу аса маңызды.

Осы орайда ХХІ ғасырда Орталық Азияны дамыту үшін Достық, тату көршілік және ынтымақтастық жөніндегі келісімге тез арада қол қою айрықша маңызды. Тараптардың осынау тарихи құжатқа жуық арада қол қоюға дайын екенін қуана құптаймыз. Жұмыс тобы деңгейіндегі келіссөздер барысында тараптар бұған ықылас-ынта білдіргенін білемін.

Біз өзекті халықаралық мәселелер бойынша барынша ортақ көзқараста болғанымыз жөн. Сол арқылы әлемдік қауымдастыққа ұстанымдарымыз үйлесімді екенін көрсетеміз.

Халықаралық алаңдардағы бәсекелестік біздің ұлттық мүдделерімізге зиянын тигізеді.

Бауырлас халықтарды одан әрі жақындастыру жолында мәдени-гуманитарлық ынтымақтастықтың маңызы зор.

Сондықтан туыстық қатынастарымызды сақтап, оны нығайта түсу, сонымен қатар, мәдени-гуманитарлық байланыстардың мазмұнын үнемі байытып отыру барынша маңызды. Мол мәдени-тарихи мұрамызды жан-жақты зерттеп, оны дәріптеу барысында күш-жігерімізді біріктіру керек.

Қазақстан Орталық Азияның мәдени диалог форумын құру туралы түркімен тарапының бастамасын қолдайды. Сондай-ақ аймақ халықтарының мәдени фестивалін өткізу өте пайдалы болар еді деп есептейміз.

Сонымен қатар біз дамудың негізгі факторы саналатын білім беру саласындағы өзара ынтымақтастықты кеңейтуді қолдаймыз.

Жуырда Түркістанда өткен аймақ елдері білім министрлерінің конференциясында, Қазақстан Орталық Азияда жоғары білім беру кеңістігін қалыптастыруды ұсынды.

Ынтымақтастықтың осы үлгісі бойынша сындарлы талқылау болады деп үміттенеміз.

Біздің жастарымыз арасындағы қарым-қатынасты дамыту да көңіл бөлуді қажет етеді. Олар терең тарихи байланыстарымызды сақтау жолында маңызды рөл атқарады. Студент алмасуды кеңейтіп, олардың жақсы білім алуға ұмтылысын жан-жақты қолдау керек.

Біз Қазақстанның жетекші жоғары оқу орындарында білім алғысы келетін Орталық Азия азаматтары үшін бөлінетін квотаны көбейтуге дайынбыз.

 

Құрметті әріптестер!

Менің барлық ұсыныстарым аймақтағы мемлекеттер мен халықтардың мүддесі жолында жан-жақты әрі өзара тиімді ынтымақтастықты тереңдете түсуге деген шынайы ниеттен туындап отыр.

Басты мақсатымыз – Орталық Азияны тұрақты, экономикасы дамыған әрі өркендеген өңірге айналдыру.

Біз достық, тату көршілік және өзара сенім рухында барлық қиындықты абыроймен еңсеріп, игі мақсатымызға қол жеткіземіз деп сенемін.

Сөз соңында, құрметті Гурбангулы Мяликгулыевич, Сізге ерекше қонақжайлық көрсетіп, бүгінгі кездесуді өткізуге барынша жағдай жасағаныңыз үшін тағы да ризашылығымды білдіремін.

Назарларыңызға рахмет.