Ғалымды еске алу

Юрий Александрович Николаев 1937 жылы Алматы қаласында дүниеге келген, Қазақстанның құрметті машина жасаушысы, техника ғылымдарының докторы (1991 ж.), профессор (2002 ж.).

1957 жылы Щучинск тау-кен металлургия техникумын «Тау-кен электромеханикасы» мамандығы бойынша бітіргеннен кейін «Қарағандышахтострой» комбинатына жұмысқа жіберілді. Кенші еңбек жолын алдымен Киров шахтақұрылысы басқармасында (1957-1960 жж.), содан кейін Гипрооргшахтострой институтында (1960-1964 жж.) бастайды. Мамандықты игеру барысында техникумда мамандық бойынша алған білім жеткіліксіз екенін түсініп, Ю.А.Николаев 1964 жылы «Тау-кен инженері-электромеханик» мамандығы бойынша Қарағанды политехникалық институтының электромеханика факультетінің кешкі бөлімін бітіріп, өндіріс пен оқудағы жұмысты үйлестіреді.

Диплом алғаннан кейін жас инженер «Қарағандышахтостроймонтаж» тресінің №1 шахтомонтаж басқармасында (1964-1969 жж.) өзінің кәсіби және мансаптық өсуін бастайды, онда өндірістік оқыту нұсқаушысы, инженер, аға инженер, топ басшысы, жұмыстардың аға өндірушісі-шаруашылық есептегі шахтомонтаж учаскесінің бастығы, бас механик лауазымдарын дәйекті түрде атқарады.

Осы кезеңде ол Қарағанды көмір бассейнінің бірқатар шахтасын (№22, №122, №1-2 Шахтинск, №8, №35-бис) салуға және реконструкциялауға (Костенко, Михайловка және Жезқазғандағы №55 шахта т.б.) қатысты. №22 шахтада ПК-3 ұңғыма комбайнын, №122 шахтада ПД-1м оқпан өткізгіш машинасын енгізуге, БОК-2 вагондарының бүйірлік аударғышын, шахталар мен ірі панельді үй құрылысына арналған стандартты емес жабдықтар әзірлеуге және т.б. қатысты.

Қажетті практикалық тәжірибе жинақтап, өндірістің әлсіз жақтарын шешуді іздеуде болашақ ғалым 1965-1968 жылдары шахта және карьер көлігі саласындағы жаңа бағытты – кеніштер мен карьерлерден, әсіресе терең кеніштерден тау-кен массасын тасымалдау мәселесін – тиімді шешуге мүмкіндік беретін скиптік пневматикалық көтергіш қондырғыларды ұсынды, негіздеді және әзірледі, сонымен қатар өндірілетін пайдалы қазбалардың құнын төмендетті.

Скиптік пневматикалық көтергіштердің конструктивті әзірлемелері КСРО авторлық куәліктерінің және Қазақстан Республикасы патенттерінің пакетімен қорғалған, олардың әлемдік тәжірибеде баламасы жоқ, бұл – Қазақстанға әлемнің барлық тау-кен өндіруші елдері үшін жаңа инновациялық жабдықтарды жеткізуші болуға мүмкіндік береді.

1969 жылы Қазақстан көмір өнеркәсібі басқармасы техникалық кеңесінің шешімімен Ю.А.Николаев көліктің жаңа түрін – шахталар мен карьерлерге арналған скиптік пневматикалық көтергіш қондырғыларды әзірлеу үшін Қарағанды политехникалық институтына ауыстырылды.

Институтта оқу ісімен қатар ғылыми жұмыстармен және өнертабыстық қызметпен айналысуды жалғастырды. Ұңғымалардың түзілу процесінде өздігінен жүретін топырақ өткізгіштің топырақ массивімен өзара әрекеттесу мәселелерін жан-жақты зерттеді. Осы жұмыстардың нәтижелері бойынша 05.05.04 – «Аспаптардың массивпен өзара іс-қимылын зерттеу және өздігінен қозғалатын топырақ өткізгіштің параметрлерін таңдау» мамандығы бойынша кандидаттық диссертация жазды және қорғады (1974 ж. Омбы теміржол көлігі инженерлері институтында). Өздігінен қозғалатын топырақ өткізгіш екінші дәрежелі дипломмен және КСРО ХШЖҚ күміс медалімен марапатталды.

Кейінгі жылдары ол скиптік пневматикалық көтергіштердің теориясын, есептеу әдістерін және дизайнын жасады, зертхана құрды, «Пневматикалық көтеру» мамандандырылған кәсіпорнын және скиптік пневматикалық көтергіштер мен олардың тораптарын эксперименттік зерттеу орталығын құрды, сонымен қатар эксперименттік шахталық скиптік пневматикалық көтергіштің параметрлерін зерттеді. Жүргізілген зерттеулер негізінде 05.05.06 – «Шахталар мен карьерлерге арналған скиптік пневматикалық көтергіш қондырғыларды есептеу теориясы мен әдістері» мамандығы бойынша докторлық диссертация жазды және қорғады (1991 ж. Тау-кен институты. Вахрушево, Свердловск қ.).

Сонымен Қатар Ю.А.Николаев лифт құрылысында жаңа бағыт құрды. Ғимараттар мен құрылыстарға арналған жүк және жолаушылар пневмолифтілерін әзірледі және патенттермен қорғады. Оның тікелей қатысуымен ППГ-110, ППГ-250, ППГ-500 үш модификациясындағы жүк пневмолифтілері Қарағанды қаласының машзауыттарында дайындалды, олардың сенімділігі мен жұмысқа қабілеттілігін дәлелдеген зауыттық және өнеркәсіптік сынақтардан өтті. Бұл машиналардың сериялық өндірісі басталады.

Юрий Александрович 160-тан астам ғылыми еңбектің, КСРО-ның 32 авторлық куәлігінің және Қазақстан Республикасының 5 патентінің авторы болды. Оның ғылыми жетекшілігімен 1 докторлық, 4 кандидаттық және 2 магистрлік диссертация қорғалды. Ұзақ уақыт бойы кандидаттық және докторлық диссертациялар қорғау жөніндегі екі кеңестің жұмысына қатысты: 05.05.04 – «Жол, құрылыс және көтеру-көлік машиналары» және 05.05.06 – «Тау-кен машиналары».

Оның көп жылдық ғылыми қызметі, үздік инновациялық әзірлемелері үшін Қазақстанның 1-инновациялық Конгресінің дипломымен, «КСРО өнертапқышы» төсбелгісімен, «Еңбек ардагері» медалімен, «ҚР ғылымын дамытудағы еңбегі үшін» төсбелгісімен (2006 ж.), «Құрметті машина жасаушы» құрмет белгісімен (2006 ж.) марапатталды.

Профессор Ю.А.Николаевты әріптестері, достары, көптеген шәкірттері талантты инженер, өнертапқыш, ғалым және педагог ретінде ғана емес, сонымен қатар әзіл-оспақ пен ерекше ойлауы бар терең, мейірімді адам ретінде қабылдады. 2022 жылғы 12 наурызда қазақстандық ғалым, Әбілқас Сағынов атындағы Қарағанды техникалық университетінің профессоры Юрий Александрович Николаев 85 жасында қайтыс болды. Көрнекті ғалым туралы естелік біздің жүрегімізде мәңгі қалады!

Бокижанов Ғ.-И.М.,

«Әбілқас Сағынов атындағы Қарағанды техникалық университеті» коммерциялық емес акционерлік қоғамы

энергетикалық жүйелер кафедрасының аға оқытушысы