Салт емес, қылмыс: қыз алып қашуға тыйым
Қазақстанда қалыңдықты күштеп алып қашу енді қатаң жазаланатын қылмыс саналады. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев тиісті заңға қол қойып, Қылмыстық кодекске алғаш рет «неке қиюға мәжбүрлеу» деген бап енгізілді. Бұл өзгеріс қоғамда көптен бері талқыланып келе жатқан даулы тақырыпқа – қыз алып қашу дәстүріне заң тұрғысынан нақты нүкте қойып отыр.
«Елімізде қыз алып қашуды ұлттық дәстүр санап, ел ішінде дәріптегісі келетіндер бар. Бұл мүлдем ақтауға болмайтын заңсыздық, қараңғылық, тіпті, масқара тірлік. Өркениетті қоғамда әр азаматтың абыройы, құқығы және бостандығы – баға жетпес құндылық болуы керек. Сондықтан мұндай ақылға сыймайтын әрекеттерді қатаң сынға алу жеткіліксіз. Оған құқықтық баға беріліп, біржола тосқауыл қойылуға тиіс», – деді Мемлекет басшысы Ұлттық құрылтайдың үшінші отырысында.
Бұған дейін заңда қыз алып қашуға қатысты нақты бап болмаған. Мұндай жағдайлар «адам ұрлау» ретінде қаралып, 4 жылдан 7 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасы тағайындалатын. Алайда көптеген істер «отбасылық дау» ретінде қабылданып, сотқа жетпей жабылып жататын.
Енді тек физикалық түрде алып қашу ғана емес, қысым көрсету, қорқыту, шантаж жасау арқылы некеге мәжбүрлеу де қылмыс саналады. Жаңа норма ер мен әйелге бірдей қолданылады, яғни құрбан тек әйел емес, ер адам да болуы мүмкін. Сондай-ақ, бұрынғыдай «құрбан ерікті түрде босатылса, айыпты жазадан құтылады» деген ереже де алынып тасталды.
Түрме жазасы – 5 жылдан 10 жылға дейін. Бұл – енді «салт» деп ақталуға келмейтін әрекет.
Қыз алып қашу кейбір өңірлерде әлі күнге дейін дәстүр ретінде түсіндіріліп, тіпті мадақталып жатады. Алайда тарихшылар мұның шынайы қазақ салт-дәстүріне еш қатысы жоқ екенін айтады. Керісінше, ежелгі заңдарда мұндай әрекеттер ауыр қылмыс болып саналатын.
«Жеті жарғы» заңы бойынша, әйелді еркінен тыс алып қашу – кісі өлтірумен тең саналған. Бұндай қылмыс жасаған адам өлім жазасына кесілетін, ал жазадан құтылу үшін 200 жылқы көлемінде құн төлеу керек болған. Бұл – сол дәуірдегі кез келген отбасы үшін орны толмас ауыр жаза болған.
Қоғам белсенділері мен құқық қорғаушылар бұл заңның кешігіп болса да қабылдануын маңызды жетістік деп есептейді. Бірақ басты мәселе – оның іс жүзінде қалай қолданылатынында.
«Бізде мұндай істер көбіне қылмыстық іс ретінде тіркелмейді. Оны отбасылық дау ретінде қабылдайды. Ал жаңа заң қыздарға өз құқықтарын қорғауға мүмкіндік береді», – дейді заңгер, дауларды шешу орталығының директоры Татьяна Савицкая.
Оның айтуынша, Президент бастамалары өте орынды. Бірақ ендігі кезекте жергілікті деңгейде құқық қорғау органдарының белсенділігі шешуші рөл атқарады.
Қыз алып қашу – дәстүр емес, қоғам үшін қауіпті, адам құқығын аяққа таптайтын әрекет. Бұл заң еліміздегі құқықтық мәдениетті жаңа сатыға көтереді. Енді әрбір азамат өз тағдырына өзі ие болуға тиіс. Қоғамда нағыз салт – сыйластық пен келісімге негізделген одақ болуы керек.
Құралай КӨБЕНОВА,
«QH»