Одақсыз отыз жыл
Биыл Қазақстан Республикасы тәуелсіздіктің 30 жылдығын атап өтті. Осы уақыт ішінде көп жағдайды бастан өткердік. Мұның бәрі ресми құжаттар мен ақпарат құралдары жарияланымдарында көрініс тапты. Біз де отыз жылда бастан кешкен оқиғалар мен тарихи құбылыстарды еске түсіргіміз келді. Ендеше тәуелсіздік тарихын бірге парақтайық…
1991 жылы еліміз Наурызды қайта тойлай бастады. Бірақ бұл жыл саяси, экономикалық және әлеуметтік толқулармен есте қалды.
Мейрам ресми түрде Қазақ КСР Президентінің 1991 жылғы 15 наурыздағы «Көктемнің халықтық мерекесі – «Наурыз мейрамы» туралы Жарлығымен бекітілді. Сәйкесінше, 22 наурыз демалыс күні болып жарияланды.
1991 жылғы 29 тамызда Нұрсұлтан Назарбаев Семей ядролық полигонын жабу туралы Жарлыққа қол қойды. Бұл адамзат тарихындағы жаппай қырыпжоятын қаруды сынауды тоқтату ғана емес, одан өз еркімен бас тартудың алғашқы мысалы болды
Қазақстанға алғаш рет Еңбек шарты бойынша Моңғолиядан келген 97 қазақ қоныс аударды. 1991 жылдан 2021 жылдың ақпанына дейін Өзбекстан, Қытай, Түркіменстан, Моңғолия және басқа да елдерден 1 миллион 71 мың қандасымыз отанына оралды. Оралман мәртебесін иеленушілер «Халықтың көші-қоны туралы» Заңында көзделген әлеуметтік жеңілдіктерді пайдаланады. Оларға жұмысқа орналасуға, тұрғын үй алуға, білім алуға көмек көрсетіледі. Қазақстан – қандастарды қайтару саясатын жоспарлы және жүйелі түрде, оның ішінде «Нұрлы көш» бағдарламасы шеңберінде жүргізіп жатқан аз елдердің (Израиль, Германия, Оңтүстік Кореямен қатар) бірі. 2021 жылғы 1 қаңтардан бастап «оралман» термині «қандас» болып ауыстырылды.
1 наурызда қарағандылық кеншілер ереуілге шықты. Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев Қарағандыға екі рет ұшып келіп, ереуілшілер көшбасшыларымен жеке келіссөздер жүргізді. Жаздың соңғы айында ғана қос тарап ымыраға келісті.
Тоқтар Әубәкіров – қазақтың тұңғыш, КСРО-ның соңғы ғарышкері. 2 қазанда ресейлік Александр Волков пен австриялық Франц Фибекпен бірге ғарышкер-зерттеуші болып ғарышты бағындырды. «Мир» орбиталық кешенінің бортында 7 күн 22 сағат 13 минут жұмыс істеп, мыңдаған бозбала мен қаракөз қыздың ұлттық сипаттағы қаһарманы, кумирі болды. Әубәкіровті ғарышқа Президент Нұрсұлтан Назарбаев шығарып салды.
1 желтоқсанда ҚазКСР Президентінің алғашқы бүкілхалықтық сайлауы өтті. Сайлаушылардың 98,76 пайызы Нұрсұлтан Назарбаевқа дауыс берді. Ал 10 желтоқсанда ресми түрде қызметіне кіріскен кезде, Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Жоғарғы Кеңесінің шешімімен еліміз Қазақстан Республикасы деп аталды.
16 желтоқсанда Назарбаев Қазақстан Республикасының «Тәуелсіздік туралы» Заңына қол қойды. Енді бұл күн мемлекеттік мереке ретінде атап өтіледі. Айта кетерлігі – Түркия ҚР тәуелсіздігін жариялағаннан кейін 30 минуттан кейін бірінші болып мойындады. Әлемдік рекорд!
1992 жыл. Жыл басында Егемен Қазақстанның басты рәміздері – Ту, Елтаңба және Гимнді әзірлеуге конкурс жарияланды. 4 маусымда Жоғарғы Кеңес соңғы жобаларды талқылады. Үздік Мемлекеттік Ту Шәкен Ниязбековтің көркем шығармасының нұсқасы болды. Оның ұлттық оюөрнегі қызыл болды. ҚР Президенті Нұрсұлтан НАЗАРБАЕВ бұл түсті алтынға өзгертуді ұсынды. «Күн» баннердің дәл ортасына ауыстырылды. Сол күні Мемлекеттік Ту алғаш рет Президент резиденциясы мен Жоғарғы Кеңес шаңырағынан шарықтады
Елтаңба 300-ге жуық өтініштің ішінен таңдалды. Жандарбек Мәлібеков пен Шота-Аман Уәлихановтың нұсқасы таңдалып, оған қазақ халқының мәдени мұрасын көрсететін 40-тан астам түрлі элементтер қосылды. 2018 жылы Елтаңбадағы «Қазақстан» жазуы «Qazaqstan» деп ауыстырылды.
Әнұран осы жылдың соңында таңдалды. 1944 жылғы Қазақ КСР әнұранынан мұраға қалдырылған музыкалық нұсқасын қалдыру туралы шешім қабылданды. Авторы – көрнекті композитор Мұқан Төлебаев, Евгений Брусиловский және Латиф Хамиди. Ал мәтінге қайта конкурс жарияланды. Тек желтоқсан айында авторлық ұжым – Мұзафар Әлімбаев, Қадыр МырзаӘлиев, Тұманбай Молдағалиев және Жадыра Дәрібаеваның сөзіне жазылған жаңа мәтін қабылданды. Аталмыш нұсқа 2005 жылдың соңына дейін шырқалып келді. Айта кететін жайт – әнұранның 750 нұсқасы болған.
27 қаңтарда Өскемен қорғасынмырыш комбинатында бірінші қазақстандық жоғары сынамалы алтын құймасы балқытылды. Оның салмағы 10,5 килограмды құрады. Осылайша елімізде меншікті алтын қоры пайда болды.
7 мамырда Президент Назарбаевтың Жарлығымен Қазақстан Республикасының Қарулы Күштері құрылды. Ел өз әскерін жасақтады. ҚР Мемлекеттік қорғаныс комитеті Қорғаныс министрлігіне айналды. 23 ақпанда Отан қорғаушылар күнін мерекелеудің бұрынғы дәстүрінің орнына қазақстандықтар 7 мамырды тойлай бастайды. Бірінші Қорғаныс министрі болып Кеңес Одағының Батыры Сағадат Нұрмағамбетов тағайындалды. Сондай-ақ Ішкі істер министрлігінің Шекара әскерлері мен ішкі әскерлері туралы заңдар қабылданды. Республикалық ұлан құрылды.
18-20 мамырда Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев АҚШ-қа алғаш рет іссапармен барды. Сол кездегі АҚШ Президенті Джордж Буш ұзақ мерзімді екіжақты мемлекетаралық шарттардың негізіне айналған бес негізгі экономикалық және саяси келісімге қол қойды.
Қыркүйек айында Жоғарғы Кеңестің қаулысымен Шымкент облысы – Оңтүстік Қазақстан, Чымкент – Шымкен, Гурьев облысы – Атырау, Орал облысы – Батыс Қазақстан облысы болып өзгертілді. Маусым айынан бастап Қазақстан милициясы полиция деп аталды.
1993 жыл. 28 қаңтарда қызу талқылау мен пікірталастардан кейін Жоғарғы Кеңес еліміздің бірінші Конституциясын қабылдады, онда Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының орнына жаңа атау – Қазақстан Республикасы бекітілді. Ел тәуелсіз, бірақ 1978 жылғы кеңестік Конституция бойынша өмір сүрді. Бір жағынан, Негізгі Заң елдегі саяси өзгерістерді көрсетіп, тіркеді. Оның ішінде нарықтық экономикаға көшу. Екінші жағынан, оның мәтінінде атқарушы және заң шығарушы органдардың өкілеттіктері туралы көптеген мәселелер, олардың өзара әрекеттестігі шешілмеген күйінде қалды. Конституцияның осы нұсқасына қарсылық білдірген депутаттар бұл құжат республикадағы саяси және әлеуметтік тұрақтылыққа ықпал етпейді деп сендірді. 1995 жылы 30 тамызда референдум арқылы жаңа Конституция қабылданды.
12 қарашада ҚР Президенті Нұрсұлтан Назарбаев ұлттық валютаны енгізу туралы Жарлыққа қол қойды. Ақша реформасына дайындық жасырын түрде өтті. Қазақстанның жаңа валютасын әзірлеуге дизайнерлер тобы құрылды. Алдымен «теңге» атауы таңдалды. Содан кейін суретші Меңдібай Алин мен Хайрулла Габжалилов купюралардың эскизін жасады. Алғашқы теңгені Англияда «Харрисон және ұлдары» компаниясы жасады. Теңгенің рубльге айырбастау бағамы 1961-1992 жылдар үлгісінде 500-ді құрады. 16 жастан асқан әрбір адамға 100 мың рубльге дейін айырбастауға рұқсат етілді. 1992 жылы орташа жалақы шамамен 120 теңгені құрады. Айырбастау кезінде долларға шаққандағы бағам – 4,75 теңге.
6 сәуірде «Шеврон» корпорациясымен теңіз алып мұнай кен орнын бірлесіп игеру туралы тарихи келісім жасалды. Қазақстан үшін – Ғасыр келісімшарты.
26 мамырда Оңтүстік Қазақстан облысындағы Ордабасы тауында үш ел президенті кездесті: Нұрсұлтан Назарбаев, Өзбекстан басшысы Ислам Каримов және Қырғызстан Президенті Асқар Ақаев. Олар бауырлас елдердің мәңгілік достығы туралы Меморандумға қол қойды. Бұл жер де кездейсоқ таңдалған жоқ. 1726 жылы Ұлы даланың ең құрметті үш мемлекет қайраткері – Төле би, Қазыбек би және Әйтеке би тарихта «Ақтабан шұбырынды» немесе «Ұлы апат жылдары» деп аталған жоңғар шапқыншылығына қарсы күрестің біртұтас майданын Ордабасыда құрған.
1994 жыл. Наурыз айында Қазақстанда алғаш рет көппартиялы негізде кәсіби парламент сайланды, оны Әбіш Кекілбаев басқарды. Залда – 177 орын, партиялық фракциялар құрылды: «Қазақстанның Халық бірлігі» одағы (32 адам), «Қазақстанның Халық Конгресі» партиясы (22 адам), Социалистік партия (12 адам) және кәсіподақтар Федерациясы (12 адам), сондай-ақ 14 депутаттық топ. Қазақстан тарихында алғаш рет саяси партиялар мен қозғалыстар биліктің нақты тұтқаларына қол жеткізді.
1994 жылы Норвегияның Лиллехаммерінде Қазақстан құрамасы алғаш рет Олимпиадаға жеке команда ретінде қатысты. 12 ақпанда 1994 жылғы Олимпиаданың ашылуында алғаш рет Мемлекеттік Туды әлемдік аренада көтеру мәртебесі шаңғы трамплинінен секіруші Қайрат Биекеновке бұйырды.
Владимир Смирнов қысқы ойындардың жабылу күні – 27 ақпанда 50 шақырымдық шаңғы марафонында жеңіске жетті. Сол уақыттан бері 30 жыл өтті, республика алты қысқы ойынға қатысты, бірақ Смирновтың алтыны Қазақстанның қысқы спорт түрлерінің олимпиадалық тарихындағы жалғыз медаль болып қала берді.
1994 жылғы 1 шілде – 4 қараша аралығында Талғат Мұсабаев Юрий Маленченко және Виктор Поляковпен бірге экипаждың бортинженері ретінде «Мир» орбиталық кешеніне өзінің алғашқы ғарыштық сапарын жасады. Ұшу ұзақтығы 125 тәулік 22 сағат 53 минут 36 секундты құрады.
6 шілдеде Қазақстан Астана күнін атап өтеді. Дәл осы күні 1994 жылы Жоғарғы Кеңес астананы Алматыдан Ақмолаға көшіру туралы қаулы қабылдады, идеяның бастамашысы Қазақстанның Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев болды. Бір жылдан кейін жоғары және орталық органдарды көшіруге дайындық басталды.
1995 жыл. ЮНЕСКО 1995 жылды қазақтың ұлы ақыны, композиторы және ағартушысы Абай жылы деп жариялады. Қазақ жазба әдебиетінің негізін қалаушының 150 жылдық мерейтойын тек туған жерінде ғана емес, Парижде, Мәскеуде, Анкарада, Пекинде, Будапештте, Токиода және әлемнің басқа да қалаларында атап өтті. Ал Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Абай шыңына көтерілді. Жоңғар және Іле Алатауындағы тағы екі шың ұлы ойшылдың есімімен аталды. 11 тамызда Семей қаласында Жидебай кентінде мемориалдық кешеннің салтанатты ашылуында Абай мен ақын, тарихшы және философ Шәкәрімнің бейіттерінің үстіне стилобат пен кесене мұнаралары тұрғызылды. Рәсімге Нұрсұлтан Назарбаев пен ЮНЕСКО Бас директоры Федерико Майор қатысты.
29 сәуірде Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың өкілеттік мерзімін 2000 жылға дейін ұзарту үшін республикалық референдум өтті. Дауыс берушілердің 95,46 пайызы Назарбаевты қолдады. Ал 30 тамызда екінші жалпыреспубликалық референдумның қорытындысы бойынша республиканың жаңа Конституциясы қабылданды. Онда Парламентті тарату құқығы Мемлекет басшысына берілді. Парламенттің өзі екі палаталы болды: төменгі палата – Мәжіліс, Жоғарғы палата – Сенат. Негізгі Заңның жаңа нұсқасын ұжымдық талқылауға үш миллионнан астам азамат қатысты. Барлығы 30 мыңға жуық ұсыныстар мен ескертулер айтылды. 55 мақалаға 1 100-ден астам түзетулер мен ұсыныстар енгізілді. Осы Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар 1998, 2007, 2011, 2017 және 2019 жылдары енгізілді.
1 қаңтардан бастап Қазақстанда Кеңес Одағының орнына жеке куәліктер мен жаңа паспорттар енгізілді.
1 наурызда Президент Назарбаевтың бастамасымен консультативтіккеңесші орган – Қазақстан халықтары Ассамблеясы құрылды.
1996 жыл. 2 сәуірде Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев азаматтарға дәстүрлі емлесін өз есімдеріне қайтаруға рұқсат беретін жарлыққа қол қойды. «Ұлты қазақ адамдар өздерінің қалауы бойынша қазақ тіліне тән емес аффикстерді қоспағанда, бірақ тегі мен әкесінің атының түпкі негіздерін сақтай отырып, өздерінің тегі мен әкесінің атының жазылуын өзгертуге құқылы. Бұл ретте әкесінің атын жазу кезінде әкесінің атына адамның жынысына қарай «ұлы» немесе «қызы» деген сөздер қосылып жазылады», – делінген Жарлықта. Осылайша көптеген қазақстандықтар «-ов», «-ев» сияқты орыс жалғауларынан арылды.
Американдық Атлантада жазғы Олимпиада өтті, онда біздің республикамыз жеке құраммен дебют жасады. Тәуелсіз Қазақстан тарихындағы жазғы ойындардың алғашқы чемпионы грек-рим күресшісі Юрий Мельниченко болды. Ол 20 шілдеде алтын жеңіп алғаннан 10 күн өткен соң Александр Парыгин бессайыс жарысында жеңіске жетті. Атланта Олимпиадасының үшінші алтыны боксшы Василий Жировқа бұйырды
1996 жыл Жамбыл Жабаев жылы деп жарияланды. Ол өмір сүрген және жұмыс істеген облыс оның есімімен аталды. Сүйінбайдың ізбасарының 150 жылдық мерейтойы кең ауқымда атап өтілді. Оның көптеген шығармалары әлемнің басқа тілдеріне аударылды.
1997 жыл. Қазан айында Президент Назарбаев өзінің Жарлығымен Ақмоланы ресми түрде Қазақстанның астанасы деп жариялады. Жылы және жайлы Алматыдан кетуге мәжбүр болған депутаттар мен шенеуніктерді жаңа қала аязымен қарсы алды.
Қызылордада «Пилот» аясында еліміздегі алғашқы ұлттық бірыңғай тестілеу өтті. Қорқыт Ата атындағы университетте оқуға түсушілерге дәстүрлі емтихан тапсырудың орнына мектеп пәндері бойынша тест тапсыруды ұсынды. Халық бұл жаңалықты да мақұлдады.
KZ ұлттық домені 1994 жылдың күзінде пайда болды. Алайда содан кейін интернет тек ғалымдарға ғана қолжетімді болды. Электронды байланыс жүйелері халыққа тек 1997 жылы берілді. НАТО Алматыда білім беру желісін дамытуға грант бөлді. Еліміздің жетекші жоғары оқу орындары мен кітапханалары ғаламторға қол жеткізді. 1998 жылы желіде қазақ тіліндегі алғашқы сайт пайда болды. Ол Ғылым академиясының Физика-техникалық институтына тиесілі болды. Бір жылдан кейін НАТО-ның екінші гранты барлық аймақтық университеттерге ғаламторға қосылуға мүмкіндік берді.
1998 жыл. Күзде Қазақстан Президентінің кезектен тыс сайлауы жарияланды. Бұған дейін Конституцияның 19-бабына түзетулер, өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Президент үшін жоғарғы жас шегі – 60 жас алынып тасталды, ол 40 жастан кіші емес ҚР азаматы болуы тиіс (бұған дейін 35 жас болған). Өкілеттік мерзім 7 жылға дейін ұзартылды. Бір адамның лауазымда болу мерзіміне шектеу алынып тасталды. Мемлекет басшысы қызметінен босатылған немесе бас тартылған жағдайда өкілеттігін беру тәртібі өзгерді – Мәжіліс төрағасы Сенат спикерінен кейін, бірақ Премьерминистрге дейін қосылды.