Аңызға айналған Алаш абызы

Ақселеу Сейдімбек ағамыз туралы сыр-толғам

Үш мың жылдан аса тарихы бар көшпелілер қоғамы басқа әлем елдеріне қарағанда өте күрделі әрі ауқымды. Адамзат тарихының таразысына біршама жүк болған осы көшпелілер қоғамы – тылсым құпия hәм жұмбақ. Олардың өмір сүру заңдылықтары, бар болмысы жаратылыспен біте қайнасып, табиғатқа тым жақын болған. Мәселен, бізге ислам діні кейін келді. Оның алдында талай уақыт тәңірлік дінде, соның наным-сенімінде жүрген түркілердің әлем тарихында ойып алар орны барын зерттеушілер әлі күнге айтып та, жазып та келеді. Тарих пен әдебиетте, басқа да мәдени салаларда қаншама зерттеу еңбектер жарыққа шықты.

Даланың ауызша тарихы (ДАТ) бүкіл түркі әлеміне тән екенін осы зерттеулердің барлығы жарыса айтады, салыстырмалы түрде дәлелдеуге тырысады. Осы көне тарихтың қайнаған толқынынан Алаш тарихы туындады. Алаш тарихы – біздің төл тарихымыз. Оны қолға алып, зерттеу нысанына айналдыру Алаш зиялыларынан, Әлихан Бөкейхан бастаған сол заманның көрнекті тұлғаларынан, қайсар қайраткерлерінен басталды десек, артық айтқандық емес. Міне, осынау Алаш тарихы бізді қызықтырады, білмегенді білгіміз келеді. Бізге ұлттық идеология қажет деп жатырмыз. Оны қайдан іздеу керек? Осы күрделі сұрақтың күрмеуін шешуге кешегі Алаш зиялылары барынша атсалысты. Олар шешетін еді, бірақ жолын кесті. Еш мүмкіндік бермеді. Кеңес үкіметінің «қызыл машинасы» барлығын жапырып өтті. Алаш арыстарының кейінгі жалғасын, ізбасарларын да іздеп тапты. Оларды да алдыңғы толқын көрген азапқа салды. Солардың бірі Ақселеу Сланұлы Сейдімбек ағамыз еді. Сұңғыла суреткер, зерделі ғалымның «Көшпелілер тарихы», «Қазақтың ауызша тарихы» деп аталатын іргелі еңбектері ұлттық руханиятымызды биік белеске көтерді.

Ақселеу ағамыз оқ бораған, отқа оранған 1942 жылы дүние есігін ашыпты. Осыдан 80 жыл бұрын өмірге енген сол нәрестенің балалық шағы базарлы болды деп ешкім айта алмас. Олардың мынау жарық жалғанға келгенде айтарлықтай шілдеханасы да болған жоқ шығар… Оқ пен бомбаның даусы, от пен өрттің алапат жалыны бейкүнә сәбилерді ерте есейтті. Сұрапыл соғыстың сұмдығы жас жүректерге дерт, балауса балғындардың жан дүниелеріне жарақат салған еді. Өткен ғасырдың елуінші жылдары ел есін жиды десек те, «колхоздастыру», «тың көтеру» дейтін науқандар ұлт руханиятына көп кедергі болды.

Осындай шерлі шеңберде өскен арманшыл жас Ақселеудің алғашқы адымы туған ауылындағы қайнаған еңбектен бастау алады. Әрі қарай 1961 жылы Қазақ мемлекеттік университетіне (Алматы) оқуға түсіп, 1968 жылы журналистика факультетін бітіріп шыққан. Университетте жүргенінде 1963-1964 жылдары Троицк қаласында әскери борышын өтеп қайтады. Жоғары оқу орнында журналистикамен қатар тарих, философия, мәдениеттану, этнология, фольклортану салаларына қатты қызығады. ҚазМУ-дың «Журналист» газетін шығарушы алқаның мүшесі, М.Әуезов атындағы әдеби бірлестіктің мүшесі, «Қайнар» қолжазба журналының бас редакторы, Мәскеудегі қазақ жастары құрған «Жас тұлпар» атты ұлттық қозғалыстың Қазақстандағы өкілі болып, шығармашылық және қоғамдық жұмыстарға белсене араласқан. 1968-1987 жылдар легінде республикалық «Лениншіл жас» (кейіннен «Жас Алаш») газетінде әдеби қызметкер және меншікті тілші, Қарағанды облыстық «Орталық Қазақстан» басылымында жауапты хатшы, республикалық «Социалистік Қазақстан» (кейіннен «Егемен Қазақстан») газетінің Әдебиет және өнер бөлімінің меңгерушісі, республикалық «Білім және еңбек» (кейіннен «Зерде») журналының бас редакторы, сондай-ақ «Әлем» альманағы журналының да бас редакторы болып қажырлы еңбек атқарған. Осының нәтижесінде «Ақиық» (1972), «Қыр хикаялары» (1977), «Тауға біткен жалбыз» (1979), «Аққыз» (1981) атты көркем шығармалар жинағы және «Кеніш» (1979), «Серпер» (1982) дейтін очерк кітаптары әр жылдары жарық көрген. Осы ұлттық-этнографиялық еңбектері қырғыз, өзбек, эстон, чех, неміс, ағылшын, орыс секілді бірнеше тілге аударылған. «Кеніш» кітабы үшін Қазақстан Журналистер одағы сыйлығының лауреаты атанды.

Ақаң – аударма саласына да айтарлықтай үлес қосқан қаламгер. Әлемге әйгілі Гомердің «Илиада» және «Одиссея» атты эпикалық поэмаларын төл тілімізге аударған. Осы поэмаларды қара сөзбен қазақ тілінде баяндап, 1974 жылы жеке кітап қылып шығарған. Оқырмандардың сұранысына орай бірнеше рет көп данамен қайта басылып та шыққан. Осыны ескерген аудармашы 1979 жылы «Алпамыс батыр» жырын, яғни эпосты қара сөзге айналдыру әдісімен жеке кітап ретінде жарыққа шығарады. 1988 жылы И.Можейконың «7 и 37 чудес» атты кітабын «7 және 37 керемет» деп қазақшаға аударып бастырып шығарған.

Ғалым ретінде де Ақаңның атқарған еңбегі орасан зор. 1981 жылы «Күңгір-күңгір күмбездер» деп аталатын қазақтың дәстүрлі мәдениеті жайындағы ғылыми-көпшілік кітабы жарыққа шыққан. 1987-1997 жылдар аралығында Ұлттық ғылым академиясының М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында лаборант, кіші ғылыми қызметкер, аға ғылыми қызметкер, жетекші ғылыми қызметкер, бөлім меңгерушісі (қолжазба орталығы) болып қызмет істеген. Осы уақытта ғылыми жұмысқа бел шеше кірісіп, теориялық білімін тереңдетіп, қазақ халқының игерілмей жатқан фольклорлық мұрасын жинау, зерттеу, насихаттап жариялау істерімен айналысады. Сонда жүріп 1989 жылы «Қазақтың дәстүрлі халық лирикасындағы қара өлең жанры» деген тақырыпта кандидаттық диссертация қорғайды. Бұл ғылыми ізденістің, ерен еңбектің арқасында қазақтың қара өлең нұсқалары екі том көлемінде ұлттық фольклорлық мұраны толықтырған. Осы жылы Алматыдағы «Өнер» баспасынан «Мың бір маржан» және «Жалын» баспасынан «Сонар» атты ғылыми-көпшілік кітаптары жарық көрді. Бұл еңбектерімен Қазақстан Жазушылар одағы сыйлығының лауреаты атанды.

Қазақтың күй өнеріне қатысты көп жылғы зерттеуінің нәтижесінде 1997 жылы докторлық диссертациясын сәтті қорғап шыққан. Көне көшпелілердің музыкалық мәдениетіне қатысты грек, рим, араб, парсы, қытай елдерінен деректер жинап, сонымен бірге ел ішінен екі мыңдай күй аңызын жинақтаған. Оның таңдаулы деген жүздеген нұсқасын жазбаға түсірген. 150-дей күйші-сазгердің өмірі мен шығармашылығы жайлы тың деректер тапқан. Күй өнерінің тарихи-деректік, жанрлық-құрылымдық, философиялық-эстетикалық мәнін ғылыми тұрғыда терең талдаған. 2002 жылы осы қажырлы ізденісі «Қазақтың күй өнері» деп аталатын көлемді кітап болып жарық көрді. Энциклопедиялық мол дерегі, ғылыми зор жаңалығы бар аталмыш еңбекті ғылыми орта өте жылы қабылдады. Көпшілікті елең еткізді.

1997 жылы Ы.Алтынсарин атындағы Білім проблемалары институтының директоры, 1998-1999 жылдары осы институттың негізінде құрылған Білім академиясының тұңғыш президенті болған. Алғашқыда 50-60 адамдық шағын ұжымы бар институтты 400-дей адамы бар қазақтың Білім академиясына айналдыру Ақаңның үлкен ұйымдастырушылық қырын көрсетті. Мұнда білім берудің барлық сатысына қатысты білім стандарттарын жасау, базистік жоспарлар дайындау, әр пәннің бағдарламасын әзірлеу, оқулықтар мен оқу-әдістемелік кешендер дайындау, бұлардың бәрін алдымен қазақ тілінде жазылуын қамтамасыз ету, сонан кейін басқа тілдерге аудару, білім беру технологиясының қаншама проблемасына қатысты ғылыми-педагогикалық зерттеулер жүргізіп, оларға ұлттық-мемлекеттік тұрғыда басшылық жасаған. Сол 1997 жылы «Қазақ әлемі. Этномәдени пайымдау» еңбегі жарыққа шықты. 2001 жылы осы кітабы «Мир казахов. Этнокультурологическое переосмысление» деп орыс тіліне аударылды.

Жаңа ғасырдың басында Ақселеу Сланұлы Қазақстан Президенттік мәдени орталығы директорының ғылым жөніндегі орынбасары, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті журналистика кафедрасының меңгерушісі және осы университеттің профессоры болып қызмет атқарған. Сол кезеңде болашақ журналист-қаламгерлерге арнап «Журналистика және публицистика жанрлары», «Журналистік шығармашылық психологиясы», «Журналистік шеберлік» жалпы курстары бойынша, сондай-ақ өзі негіздеп, оқу жоспарына енгізген «Журналистика және ұлттық діл: теория мен практика» арнаулы курсынан дәріс оқыған. Университет Ғылыми кеңесінің мүшесі, оқу орнында жарық көретін Астана қалалық студенттер мен жастардың газеті «Аудиторияның» бас редакторы болған.

Ақселеу Сейдімбек – сан қырлы талант иесі. Сол көп қырының бірі – сазгерлік. «Сарыарқа», «Дәурен-ай», «Ақтамбердінің толғауы», «Алтын асық», «Арарай», «Арман-ай», «Есіңде бар ма жас күнің…», «Гагигай» секілді әндердің авторы. Бұл әндерді халыққа танытқан әншілер: Жәнібек Кәрменов, Қайрат Байбосынов, Бекболат Тілеуханов. Қазақ ән өнері туралы Жәнібек Кәрменовпен бірлесіп жүргізген сегіз телехабарды қамтитын сыр-сұхбаттары қазақ теледидарының алтын қорына қосылды. Сонымен қатар Жәнібек Кәрменовке қазақтың жүзге тарта классикалық әнін орындатып, оған тарихи-эстетикалық түсініктер жасаған. «Ықылас күйші» (1983), «Әнші Жәнібек Кәрменов» (1993), «Абайдың «Ескендір» поэмасы» (1994), «Асыл қазына» (1996), «Зергер» (1998) телефильмдеріне және Асанәлі Әшімовтің «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» атты екі сериялы көркем фильміне (1993) түскен.

Ол – Қазақстан Республикасының Терминология және ономастика комитетінің, Қазақтың Тарих және мәдениет ескерткіштерін қорғау қоғамы орталық кеңесі президиумының, Ғылыми қызметкерлерді аттестациялау департаментінде эксперттеу комиссиясының мүшесі, Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының мүшесі, «Жұлдыз», «Жалын», «Парасат», «Зерде», «Ана тілі», «Қазақ әдебиеті» сияқты газет-журналдардың алқа мүшесі болған. Түркістан, Астана, Стамбул, Бішкек, Мәскеу, Тбилиси, Ереван, Киев, Кабул, Бонн қалаларында өткен халықаралық, бүкілодақтық, аймақтық, республикалық ғылыми-теориялық конференцияларға қатысып, ғылыми баяндамалар жасаған. Осыншама іргелі ізденістер, жүйелі жұмыстар ғылым докторы дәрежесімен, профессор атағымен ерекшеленіп, 2004 жылы Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығына ие болды. Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері атанды. Қаншама құрмет грамотасын, бірнеше медаль мен «Құрмет» орденін алған.

Қарағанды облысындағы өзі туып-өскен Жаңаарқа, Шет аудандарының Құрметті азаматы.

Оның шығармашылық және ғылыми еңбектері жөнінде зерттеуші ғалымдар: «Бұрын жиналмаған, зерттелмеген қара өлең мен күй аңыздарын алғаш рет рухани айналымға түсірді. Бірінші рет қазақ эпостарының қара сөзбен насихатталуына мұрындық болды. Гомер туындыларын қазақ оқырмандарына таныстырды. Тарихты жеке тұлғалар арқылы зерделеу идеясына ден қойды. Қазақстанда этнографиялық және этнологиялық ізденістердің жандануына ықпал етті. Көшпелілердің төлтума мәдениеті деген категориялық ұғымның орнығуына тегеурінді үлес қосты. Қазақтың музыкалық мәдениетінде бес мектептің барын тұңғыш рет саралап, олардың даралық сипаты мен типологиялық тұтастығын айғақтап берді. Қазақтың ән өнерінің тарихи-эстетикалық қасиетін алғаш рет кешенді қалпында танытуды мақсат еткен телехабарлар сериясын жасады. Белгілі тұлғалар өмірінің ғибратты сәттерін жинақтауға себепші болған «Деген екен» айдарын ашты», – деп жоғары бағалады.

«Жігітке жеті өнер де аз» демекші, Ақаңды сөз өнері мен ән өнерінде, журналистік пен жазушылықта, ғылымда өз ізін қалдырған тұлға деп жатырмыз. Ал енді ол кісінің ұсталығы, зергерлігі, домбыра, ер-тоқым, жүген, шақша (насыбай ыдысы) және тағы басқа тұрмысқа қажетті бұйымдарды өз қолымен жасайтын ісмерлігі аз айтылады. Яғни қазақтың бұрыннан келе жатқан қолөнерін сақтап, бүгінгі күнге жеткізуші темір hәм ағаш шеберлігін де насихаттауымыз керек сияқты. «Ақаңның қолынан шыққан қазақы домбыра немесе насыбай шақшасы бір қараға татиды» дейді көзкөргендер. «Өрімшілігімен қатар түрлі киім де тіге алатын өнері болған еді» деп айтады білетіндер. Бұған құсбегілігін, аңшылығын, жүйрік атқа құмар сыншылығын, кісі танитын байқағыштық қасиеттерін қосыңыз.

1992 жылы шыққан «Күй-шежіре» атты кітабында: «Өзіндік қасиеттен айырылған ұлт өледі. Ұлтты өлтірмейтін – оның төлтума мәдениеті ғана», – деген қанатты сөзі бар. Ұлттық қасиеттің ішінде тіл мен мәдениет – егіз ұғым. Қазақтың тілі мен мәдениеті – біздің ұлттық болмысымыз, негізіміз. Осыны зерттеп, ұрпаққа ұғындыруда ғалым Ақселеу Сейдімбектің алар орны ерекше. Ол – қазақтың сөзі мен өлеңі, әні мен күйі арқылы ғажап мәдениетін анықтады. Бұрынғы қазақта мәдениет те, өркениет те болғанын және биік деңгейде екенін дәлелдеп шыққан зерделі зерттеуші.

Ақселеу Сейдімбек ағамыз – қазақ руханиятына айтарлықтай көп үлес қосқан, ұлттық құндылықтарымызды барынша жоғары көтерген, тіпті кейбіреуін жойылып кетуден сақтап қалған бірегей тұлға. Алланың берген таланты мен дарыны, ерекше қабілеті, азаматтығы мен қарапайымдылығы Ақаңды басқалардан бөлек, бұрынғы қазақтарға көбірек ұқсататын. Мұндай далалық қасиет алашордашылдарда болған. «Жеке адам», «Толық адам», «Жан-жақты өнер иесі» дейтін ұғымдарға жауап бере алатын Ақселеу ағамыз ортамызда болғанда биыл 80-ге толар еді-ау…

Туған жері мен елін, қазақ ұлтын шексіз сүйген адамның ұлтшыл болуы табиғи заңдылық шығар. Ақаң да Алаштың байтақ жерін, елін жанындай жақсы көріп, қызғыштай қорып, шығармашылық әлеміне арқау етті. 1986 жылғы ұлт-азаттық қозғалыста да алдыңғы сапта болды. Жастардың рухын көтеріп, рухани күш берді. Бірақ ұпайы кеткен ұлтқа жанашыр болған ізгі іс-әрекеттері бағаланудың орнына басын бәлеге қалдырды. Үрейлі «үш әріптің» тізіміне ілігіп, бас редакторлықтан шығарылып, жалпы журналистикадан қуылған. Жұмыссыз қалып, шығармашылықтан да шеттетілген… «Шындық пен жақсылық көбінесе қиындықтың ішінде жасырулы тұрады» дейтін сөз бар халық арасында. Мұның бәрі – әлі де зерттеуді қажет ететін бөлек әңгіме.

Ақаңның құдіреттілігі – «Көктегі Күнге, жердегі еліме мейірім қанбады» деп өз құлпытасына ескерткіш сөзді өзі жазған. Пәлсапалық мәнде айтылған осынау оқшау ойда да көп мағына жатыр. Көшпелі түркі тайпасы бағзы заманда Күнге табынған. Олардың Тәңір деп отырғаны – аспандағы Күн мен Ай. Жалпы жаратылыстың ең кереметі – осы екеуі. Күн – күндіздің, Ай – түннің иесі, қожасы. Ал елге мейірдің қанбауы оны шексіз сүйгендіктен, керемет жақсы көріп, құрметтеп-сыйлағандықтан болар.

Ақселеу аға Сейдімбек нағыз қазақ, ұлттық уызға жарып өскен текті тұлға еді. Ерекше еске сақтау мүмкіндігі, жаңылмайтын жады, шежірешілдігі мен әңгімешілдігі бұрынғы дұрыс қазақтарға келетін. Ақаңды көргенде, әңгімесін тыңдағанда бәріміз де өткен ғасырлардағы көшпелі қазақ қоғамында жүргендей сезінуші едік. Далалық қасиет дарыған, сайын сахараның сырын терең ұғынған суреткердің шығармашылық әлемі мен ғылыми айдынын зерттеп-зерделеу мұнан бұрын да басталғанымен, биылғы туғанына 80 жылдық мерейтойында біраз игілікті істерге жол ашылып жатыр. Осы орайда аңызға айналған ағамыздың артында қалған мол мұрасы ұрпақтан-ұрпаққа рухани азық болса екен дейтін ақ тілегімізді айтамыз.

P.S. Біздің Қарағанды қаласында Н.В.Гоголь атындағы облыстық әмбебап ғылыми кітапхана бар. Кітап қоры мол осы мәдениет орны біраз уақыттан бері Қарағанды жұртшылығының рухани сұранысын қанағаттандырып келеді. Әңгіме осы кітапхананың атауында тұр. Орыстың классик жазушысы, ұлы суреткер бәрімізге керек, ортақ шығар. Алайда осынау облыстық кітапхананың атауын «Ақселеу Сейдімбек атындағы» деп өзгертсек, қандай ғанибет болар еді. Бұл – Ақаңа ғана жекелей құрмет емес, бүкіл қазақ руханиятына көрсетілген үлкен сый-құрмет болар еді-ау! Ұлт руханиятына өлшеусіз қызмет еткен, ерекше еңбек сіңірген өз тұлғаларымызды есте қалдыру үшін ескерткішімен қоса есімін де елеген жөн секілді.

Әлімжан ҚҰТЖАНҰЛЫ,

Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды университеті

журналистика кафедрасының аға оқытушысы