Жарнаманы қазақ тілінде тарату міндеттелді
Жарнамаға қатысты заңдағы соңғы түзетулерге сәйкес, енді жарнаманы әуелі қазақ тілінде тарату міндеттелген. Ал артынша орыс тілінде және басқа тілдерде тарату жарнама берушінің өз еркінде. Тұтынушыға арналған көрнекі ақпараттар тізіміне енді ас мәзірі де еніп отыр. Яғни, заңға сәйкес, тамақтану орындарында, мейрамханаларда мәзір екі тілде жазылуы тиіс.
Және бұл — соңғы талап емес. Заң талабын бұзған азаматтар әкімшілік жауапкершілікке тартылмақ. Деректемелер мен көрнекі ақпараттардың орналасу тәртібі бойынша тәртіп бұзылған жағдайда, алдымен ескерту жасалады. Қателік бір жыл ішінде тағы қайталанса, шағын кәсіпкерлік нысан иелеріне 5 АЕК көлемінде, орта кәсіпкерлікке 10 АЕК көлемінде және ірі кәсіпкерлік нысандар иелеріне 25 АЕК мөлшеріндегі айыппұл салынады.
1989 жылы Қазақ КСР Жоғары Кеңесі «Тіл туралы заң» қабылдап, қазақ тіліне мемлекеттік мәртебе берілген. Содан бері Қазақстан үкіметі мемлекеттік тілдің дамуы, оқытылуы мен қолданыс аясының кеңуіне және ресми мекемелерде іс жүргізуді қазақшаға көшіруге қатысты қаншама бағдарлама қабылдады. Алайда арада отыз жылдан артық уақыт өтсе де, тіл мәселесі оңалмады.
«Балық басынан шіриді» демекші, тіл тұғырының биіктемеуіне билік тарапынан бұйрықтың босаңдығы, заңның осалдығы себеп. Саясатқа келгенде сақаудың күйін кешкен қазақ тілі өзге салаларда да сылбыр дамуда. Биліктегілердің қайсыбірі — парламенттік деңгейден бастап басқарма, бөлім деңгейіне дейінгілер — қазақ тілінде сөйлегенде қарын ашыратыны жасырын емес. Жиын, кеңес отырыстарында амандығын ана тілінде айтып, арғысын орысша зауылдататындар «өзім ұқсам болдының» кейпін танытатындай. Осындайды көргенде «отызда орда бұзбаған — қырықта қайтіп қамал алар екен?» деп алаңдайсың.
Дегенмен 2021 жылғы 29 желтоқсанда Мемлекет басшысы қол қойған «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне көрнекі ақпарат және діни қызмет мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңын көріп қуанып қалдық.
Дегенмен 2021 жылғы 29 желтоқсанда Мемлекет басшысы қол қойған «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне көрнекі ақпарат және діни қызмет мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының Заңын көріп қуанып қалдық.
Бапта енгізілген осы норма бұған дейін еліміздегі әкімшілік- аумақтық бірліктердің, елді мекендердің құрамдас бөліктерінің атаулары, сондай-ақ басқа да физикалық- географиялық объектілердің атаулары мемлекеттік тілде және басқа тiлдерде транслитерация ережелерiне сәйкес берiлетін, ал қазіргі Заң нормасы атаулардың тек мемлекеттік тілде жазылуына мүмкіндік береді. Мемлекеттік тілдің қолданыс аясын кеңейтуге, қолдануға құлықсыздарға заңды жаза қолданылатыны — құптарлық жаңалық. Себебі бүгінгі қоғам ұлттық құндылықты ұғынып, ұлтқа тиесілінің ұлықталуын қалайды. Оның ішінде мемлекеттік тілге деген селқостықты суқаны сүймейтін тіл жанашырлары жетерлік. Мұны Қасым- Жомарт Тоқаев мемлекеттік тілде берген кейінгі сұхбатында салмақтап түсіндіріп берді.
— Көптеген арна осыған дейін менен бірнеше рет сұхбат беруді сұраған. Ешқайсысына келіспедім. Кейін тек «Хабар» арнасына сұхбат беремін дедім. Себебі ел ішінде көптеген жалған ақпарат тарап жатты, соларға тоқтау салу керек болды. Сол сұхбат орыс тілінде жасалды. Өйткені Қазақстандағы ахуал жөнінде шынайы ақпаратты, ең алдымен, әлем жұртшылығына беру керек еді. Содан кейін шетелдік ақпарат құралдары сұхбатты кеңінен таратып, барынша пайдаланды. Оны өзіңіз білесіз. Қалай десек те, орыс тілі — Біріккен Ұлттар Ұйымының алты ресми тілінің бірі. Оны мойындауымыз керек. Ал қазақ тіліндегі сұхбаттың өз аудиториясы бар. Жалпы, мемлекеттің мәселесін мемлекеттік тілде айтуымыз керек. Тіліміз бізден басқа ешкімге керегі жоқ. Сондықтан, ең алдымен, өзіміз ана тілімізге құрмет көрсетуіміз керек деп ойлаймын, — деді Мемлекет басшысы.
Ал «ҚР Тіл туралы» Заңындағы өзгертулерге келер болсақ, нақты талаптар қойылған. Аталмыш түзетулердің негізгі көздегені — көрнекі ақпарат мәтіндерін орфографиялық қатесіз, тең түпнұсқалы аудармасын сақтай отырып жазу. Мысалы, заңның 19-бабы бойынша, облыс, аудан, қала, ауыл, көшелер мен даңғылдар, сонымен қатар материк, мұхит, теңіз, өзен-көл, тау және тағы басқа физикалық- географиялық нысандар атауы орыс тіліндегі мәтінде қазақтың төл әріптерімен жазылуы керек. Мысалы, орыс тіліндегі нұсқада «Муканова» деген көше енді «улица Сәбит Мұқанов» деп жазылады. Алайда бұл өзгерістер атауы жақында ауысқан және кейбір ескі объектілерге ғана қатысты. Сонымен қатар көше, аудан атауларындағы адамның аты-жөні орысша нұсқасында жіктік жалғауынсыз жазылады және қысқартылмайды. Мысалы, Потанин көшесі — Григорий Потанин көшесі, Гоголь көшесі — Николай Гоголь көшесі деп толық жазылмақ. Мемлекеттік тілдің мәртебесін өсіру маркетинг саласында да ескерілді.
Әсел ҚҰСАЙЫНҚЫЗЫ,
«QH»