Шоқан Уәлиханов – шығыс философиясы мен мәдениеті әлеміне жолсерік
Шоқан Уәлихановтың есімі Қазақстан тарихында мәңгілікке интеллектуалдық оянудың, Шығыс пен Батысты тоғыстырған рухани көпірдің символы болып қалды. Оның қысқа ғана ғұмыры – халқының дәстүрлерін терең түсіну мен әлемдік білімге шынайы қызығушылықтың үйлесуі арқылы ғылым, философия және ағартушылықтың қайталанбас синтезін жасаудың жарқын үлгісі.
Өз дәуірінің ғалымы әрі ойшылы болған Шоқан Уәлиханов көшпелі салт-дәстүрлер, эпос пен ауыз әдебиетінің ортасында өсіп, жас кезінен халқының тарихы мен мәдениетіне ерекше ықылас танытты. Омбы кадет корпусындағы білім оған еуропалық ғылым мен тілдерді меңгеруге жол ашып, жаңа білім қайнарларын игеруге мүмкіндік берді. Дәл осы туған рухани негіз бен батыстық білімнің үйлесімі Шоқанды бірегей зерттеуші етіп қалыптастырды.
Ғылыми еңбектерінде Уәлиханов Шығыс философиясы мен рухани мәдениетінің байлығын терең аша білді. Ол әл-Фараби, ибн Сина, Жәми, Руми сынды ойшылдардың еңбектерін зерттеп, олардың идеяларын еуропалық аудиторияға түсінікті етіп жеткізуге тырысты. Шоқан шығыс философиясынан дін мен этиканың тереңдігін ғана емес, сондай-ақ үйлесімге ұмтылу, білімге құрмет, ақиқатты іздеу сынды жалпыадамзаттық құндылықтарды көре білді.
«Даладағы мұсылмандық туралы» қолжазбасында ол қазақтардың сенім ерекшеліктерін талдай отырып, ислам идеяларының көшпелі дүниетаныммен қалай ұштасқанын көрсетті. Ол даладағы діннің догмаға негізделмей, халықтың тұрмыс-тіршілігі мен менталитетіне бейімделгенін, сонымен бірге гуманистік құндылықтарды сақтап қалғанын атап өтті.
1858-1859 жылдары Қашғарияға жасаған әйгілі сапары мен Орталық Азияны зерттеулері «Жоңғария очерктері» мен Қашғария туралы баяндамасының негізіне айналды. Бұл еңбектер тек ғылыми жаңалық қана емес, сонымен қатар өркениеттер сұхбатының үлгісіне айналды. Шығыс жұмбақ әлем болудан қалып, мәдени алмасудың бір бөлшегіне айналды.
Шоқан Уәлиханов тек деректерді жинап қана қойған жоқ, сонымен бірге халқының болашағы туралы ойланды. Ол қоғамның қуаты – ата-бабаның даналығын заман жетістіктерімен үйлестіруде деп білді. Осы тұрғыда ол шынайы реформатор болды: білім мен ғылымды дамытуға, ұлттық болмысты құрметтеуге, өзгерістерге бейімделе отырып алға ұмтылуға шақырды. «Халқыңның тарихы мен мәдениетін білмей, алға жылжу мүмкін емес» деген оның сөздері бүгінде де мәнін жойған жоқ.
Шоқан еңбектері – тек ғылыми зерттеулер ғана емес, сонымен бірге жас ұрпақты білім іздеуге, өз мәдениетін терең түсінуге шабыттандыратын философиялық мұра. Оның өмір жолы шынайы прогрестің тек өз тамырыңа құрметпен қараған және әлемге ашық болған жерде ғана мүмкін екенін үйретеді.
Шоқан Уәлихановтың шығыс руханияты мен батыс рационализмі синтезі туралы идеялары – бүгінде де ерекше құнды. Өйткені қазіргі әлем диалог пен өзара түсіністікке ұмтылуда. Оның еңбектері мен хаттарында айтылған ойлары болашақ – тыңдай білетіндерге, үйрене алатындар мен біріктіре білетіндерге тиесілі екенін еске салады.
Н.В.ДОКУЧАЕВА,
С.А.ИВАНОВА,
Т.В.ТИМОХИНА,
Ә.Сағынов атындағы ҚарТУ—дың
«Орыс тілі және мәдениеті» кафедрасының аға оқытушылары