Ұлағатты ұстаз һәм ғалым

Есімі кенді өлкенің көмір бассейні мен аймақтағы іргелі білім ошағы Қарағанды техникалық университеті тарихына ірі педагог, тау-кен машиналарын автоматтандыру және электр жетегі саласындағы ғылыми мектептің негізін қалаушы ретінде алтын әріппен жазылатын тұлғалардың бірі – Владимир Филиппович Бырька. Ол – Қарағандының көмір шахталарында және елдегі тау-кен кәсіпорындарында технологиялық процестерді автоматтандыру проблемаларын шешкен белгілі ұйымдастырушы және ғалым.

Владимир Филиппович Бырька 1927 жылы 20 желтоқсанда Украинаның Луганск облысында дүниеге келді. 1943-1947 жылдар аралығында Лисичан тау-кен техникумында «Тау-кен электромеханигі» мамандығы бойынша білім алды. 1947-1952 жылдар аралығында Бырька Киев политехникалық институтының студенті болды, оны 1952 жылы маусымда «Тау-кен инженер-электромеханигі» біліктілігімен бітірді, содан кейін 1953 жылдан 1956 жылға дейін Харьков тау-кен институтының аспирантурасында оқыды, онда жерасты шахталық көлікті автоматтандыру мәселесімен айналысты.

Қарағанды тау-кен институтының ректоры Ә.С.Сағыновтың өтініші бойынша 1956 жылы аспирантураны аяқтағаннан кейін В.Ф.Бырьканы Қарағандыға ауыстырады. Онда 1958 жылдан 1966 жылға дейін салалық ҒЗИ-да жұмыс істей отырып, шахталарда шахталық электровоз көлігінде басқару және қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін автоматика құрылғыларын енгізумен белсенді айналысады.

Қарағанды көмір ғылыми-зерттеу институтында ол басқарған бөлім қысқа мерзім ішінде Орталық Қазақстанның тау-кен өнеркәсібінің дамуына маңызды үлес қосқан мықты ғылыми қызметкерлер мен жобалаушылар ұжымына айналды. В.Ф.Бырька командасының жас энтузиастары Орталық Қазақстанда автоматика жүйелері мен құралдарын әзірлеу және енгізу үшін негіз жасап қана қоймай, Кеңес Одағының тау-кен металлургия кешенін автоматтандыру саласындағы ғылыми-техникалық мектептердің дамуына елеулі үлес қосты.

Қарағанды көмір бассейнінде автоматика және телемеханика құралдарын жасау және енгізу саласындағы жетістіктері үшін В.Ф.Бырька 1964 жылы «III дәрежелі Шахтер Даңқы» құрмет белгісімен, ал 1966 жылы Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталды.

1966 жылдың қазан айынан бастап В.Ф.Бырька Қарағанды политехникалық институтында өндірістік процестерді автоматтандыру (ӨПА) кафедрасының меңгерушісі болып жұмыс істеді. 1968 жылы доцент ғылыми атағы берілді.

В.Ф.Бырьканың осы кезеңдегі ғылыми жұмысының негізгі бағыты көмір өндіретін машиналарды автоматтандыру әдістері мен құралдарын зерттеу және дамыту болды. Осы зерттеулердің нәтижесінде докторлық диссертацияның негізін құрайтын реттелетін электр жетегі бар көмір өндіретін машиналарды автоматтандырудың ғылыми негіздері жасалды. 1971 жылы докторлық диссертациясын қорғады, содан кейін профессор ғылыми атағын дәлелдеді.

1968-1981 жылдар ҚарПТИ және кафедра тарихында ең табысты жылдар болды. Ректор Ә.С.Сағыновтың және проректор В.Ф.Бырьканың басшылығымен институтта жаңа оқу және ғылыми зертханалар, ЭПП зауыты, спорт кешені, ЭЕМ аудиториялары пайдалануға берілді, жаңа ғылымды қажет ететін мамандықтар пайда болды, ғылыми-зерттеу жұмыстарының көлемі өсті. Осы кезеңде институт сол кездегі оқу және тәрбие процестерін компьютерлендірудің жоғары формасына қол жеткізді және Қазақстандағы жоғары мектеп проблемаларын шешу бойынша бас ұйымға айналды. Осы жылдары ҚарПТИ КСРО-дағы жетекші техникалық жоғары оқу орындарының қатарына кірді, ал тау-кен техникалық пәндер мен осы саладағы ғылыми жетістіктер деңгейі бойынша елдегі алғашқы жоғары оқу орындарының қатарына кірді. 1976 жылы ҚарПТИ мемлекеттік жүлде – Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталды, ал 1980 жылы ҚарПТИ ұжымына КОКП ОК, КСРО Министрлер Кеңесінің, КОБОК және БЛКЖО ОК ауыспалы Қызыл туы табыс етілді.

1975 жылы В.Ф.Бырька жоғары білім саласындағы жетістіктері үшін екінші Еңбек Қызыл Ту орденімен марапатталды.

В.Ф.Бырька көп жылдар бойы Қазақстанның жоғары мектебінің (АБЖ-ЖМ) автоматтандырылған басқару жүйесінің бас конструкторы болды, ал ҚарПТИ есептеу орталығы осы құрылымның базалық бөлімшесіне айналды.

1970 жылдардың ортасында ӨПА кафедрасында институтта алғашқылардың бірі болып МИР-2 типті ЭЕМ-де студенттік есептеу аудиториясы ашылды. Институттағы дербес компьютерлердің бірінші сыныбы да кафедра базасында ашылды.

В.Ф.Бырьканың ғылыми жетекшілігімен 40 аспирант пен ізденуші жұмыстарын орындап, кандидаттық және докторлық диссертацияларын қорғады. Ол көптеген жылдар бойы аспирантураны басқарды.

1994 жылы профессор В.Ф.Бырьканың ұсынысы бойынша кафедра меңгерушісі лауазымына техника ғылымдарының докторы, профессор Брейдо Иосиф Вульфович сайланды.

Бірінші кезеңде инженерлерге сұраныстың күрт төмендеуіне және бірқатар оқытушының ТМД елдеріне және алыс шетелге көшуіне себеп болған КСРО ыдырауына, бұрынғы республикалар арасындағы экономикалық байланыстардың үзілуіне, экономиканы құрылымдық қайта құруға байланысты күрделі салдарға қарамастан, И.В.Брейдо басқарған кафедра Қазақстан Республикасының білім саласында өз позицияларын сақтап қана қоймай, ары қарай бекіте алды.

И.В.Брейдо – 2005 және 2011 жылдар аралығында «Жоғары оқу орнының үздік оқытушысы» мемлекеттік грантының иегері; 2009-2010 жылдары ғылым мен техниканың дамуына зор үлес қосқан ғалымдар мен мамандарға арналған мемлекеттік ғылыми стипендияның иегері; «ҚР Тәуелсіздігіне 20 жыл» медалімен, Қазақстан Республикасында ғылымды дамытқаны үшін Құрмет белгісімен марапатталған; ғылымға еңбек сіңіріп, дамытқаны үшін «Замандас – 2010» қалалық конкурсының лауреаты, Қазақстан халықаралық ақпараттандыру академиясы мен Қазақстан Ұлттық жаратылыстану ғылымдары академиясының толық мүшесі болып сайланды.

Кафедрада Владимир Филиппович Бырька мен Иосиф Вульфович Брейдо соңғы күндерге дейін жұмыс істеді…

Олардан кейін келесі оқушылар қалды: ғылым докторлары мен кандидаттары, өндіріс жетекшілері, кәсіби инженерлер, 1998 жылдан бастап ҚарМТУ Ғылыми кеңесінің шешімі бойынша В.Ф.Бырька есімімен аталатын кафедра, ал 1999 жылы В.Ф.Бырьканың түлектері мен оқушыларының қоғамдық ұйымы – «КА-ЭА қауымдастығы» ұйымдастырылды.

Қазір ӨПА кафедрасы В.Ф.Бырька негізін қалаған және И.В.Брейдо жалғастырған қағидаттар мен дәстүрлер негізінде даму жолында.

Қазір кафедра көбінесе В.Ф.Бырьканың оқушыларымен, оның оқушыларының студенттерінің негізінде жұмыс істеп жатыр. Үш ұрпақ! Төртіншісі өсіп келеді.

Оның көптеген оқушысы өндірісте, жоғары оқу орындарында, коммерциялық және мемлекеттік құрылымдарда жетекші орын алады, Қазақстан Республикасында, ТМД-да және алыс шетелдерде мойындалатын автоматтандырудың аппараттық және бағдарламалық құралдарын жасау бойынша проф. В.Ф.Бырьканың басшылығымен басталған жұмыстарды сәтті дамытуды жалғастырып жатыр.

Владимир Филиппович Бырьканың тұлғасы одан үйренген және оның басшылығымен жұмыс істеген мыңдаған адамның тағдырымен тығыз байланысты болды.

Ол нағыз ұстаз және ғалым болған.

Динара Жумагулова,

өндірістік процестерді автоматтандыру кафедрасының аға оқытушысы